سامان حیدری
دانشجوی دکتری علوم سیاسی (گرایش سیاست گذاری عمومی)دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
Saman_haydari@yahoo.com
09368388181نیروی وصول مطالبات صندوق قرض الحسنه امداد ولایت استان کردستان
نیکوکاری و خیریه، آسیب ها و چالش ها
چکیده
موسسات خیریه، نهادهایی هستند که به کمک آن می توان به توسعه اقتصادی دست یافت و از پتانسیل بالای آنها استفاده کرد. از طرفی دیگر، در شرایط کنونی جامعه، توسعه کمی و کیفی موسسات خیریه به امری ضروری مبدل شده است. چرا که نه تنها دولت ها به تنهایی نمی توانند پاسخگوی نیازهای فزاینده کشور باشد بلکه موسسات خیریه در این بین به مثابه بازویی توانا برای دولت و یار غمخوار برای اقشار آسیب پذیر به حساب می آیند. ولی با این وجود این موسسات در کنار کارهای خیری که انجام میدن دچار یکسری آسیب و چالش ها هستند. در این تحقیق بدنبال بررسی مفهوم خیریه و نیکوکاری و جایگاه آن در دین مبین اسلام و همچنین بررسی آسیب ها و نقاط ضعف موسسات خیریه در ایران هستیم. یافته پژوهش بدین شرح است که مهم ترین آسیب ها نهاد خیریه در ایران کلاهبرداری، خیانت در امانت، مرد محور بودن موسسات خیریه، چند پاره بودن اهداف این موسسات و همچنین رشوه هست. روش مورد بررسی از نوع توصیفی تحلیلی می باشد و ابزار گردآوری داده ها به شیوه ی اسنادی کتابخانه ای است.
واژگان کلیدی: نیکوکاری، خیریه، آسیب ها، چالش ها، ایران
1. مقدمه
امروزه مؤسسات خیریه به منزله شاخه ای از بخش سوم، در کنار بخش های دولتی و خصوصی سر برافراشته اند و به سرعت در حال توسعه و گسترش می باشند. بخش سوم اصطلاحی است برای بیان بخشی که متفاوت با بخش‌های خصوصی و دولتی و دارای ماهیتی داوطلبانه است. بخش سوم فاصله میان دولت و مردم را با تشکلی مردمی پر میکند و اهدافی را که نه دولتی و نه انتفاعی است، دنبال می نماید.
خیریهها به عنوان سازمانهای غیردولتی، شاخهای از خانواده بخش سوم هستند که به صورت سازمانهای غیرانتفاعی، سازمانهای خیریه، سازمانهای بشردوستانه و سازمانهای داوطلبانه ایجاد شده و توسعه یافتهاند. در بسیاری از کشورها به سازمانهای غیر دولتی به منزله ی رکنی از جامعه مدنی نگریسته می شود و سایر سیاست گزاران بر این باورند که با رشد این نوع سازمانها از بازار گرایی و دولت گرایی بیش از حد که از بحرانهای امروز دنیاست کاسته شده و نوعی تعادل بین بخش های مختلف جامعه ایجاد می گردد.
مدیریت توسعه در رویکرد جدید خود در کشورهای در حال توسعه نیازمند همکاری و همیاری میان بخش‌های خصوصی، دولتی و سازمانهای غیردولتی است. در توفیق برنامه های توسعه نقش مشارکت مردمی بسیار مؤثر و تعیین کننده است. در واقع هر کشوری می باید راهکارهای توسعه خود را خود طراحی کند و بنا به مقتضیات و شرایط خاص و با بهره گیری از توانمندسازی انسانی که معطوف به مشارکت نیروهای بومی و متخصص کشورهاست. مدیریت توسعه را به حرکتی مردمی تبدیل کند. سازمانهای غیردولتی نیز در این شرایط جایگاه عمده ای در توسعه پیدا کرده اند، زیرا سازمانهای مذکور می توانند با ایفای نقشها و کارکردهای مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، بخش دولتی را در امور توسعه یاری دهند و بطور مؤثری در فرآیند توسعه عمل کنند. سازمانهای غیردولتی با ساختارهای انعطاف پذیر و گستردگی و پراکندگی در نقاط دور دست کشور قادر به انجام بسیاری از فعالیتها هستند، که دولت‌ها و بخش خصوصی توانایی انجام دادن آنها را ندارند.
امروزه خیریهها با فعالیتهای غیر دولتی و غیر انتفاعی و داوطلبانه در جهت رفاه و خدمات عمومی به انجام فعالیت می پردازند و هدفشان کاهش دردها و افزایش منافع فقرا و محیط زیست و تأمین خدمات اجتماعی می باشد. خیریهها در ایران به دلیل نوپایی خود دچار مسائل و مشکلاتی هستند، اگر چه در نگاه اول، همواره بحث هایی چون «کمبود اعتبار و مسائل و مشکلات مالی » به عنوان نقطه سنگینی موانع موجود در راه فعالیت این سازمان ها خودنمایی کرده است اما به نظر میرسد مهمترین مسائل پیش روی آنها مربوط به مشکلات درون خود سازمانها می باشد. مشکلاتی که با توجه به ساختار سازمانها طبیعی می نماید ولی میتوان با به کارگیری راهبرد های مناسب و اثر گذار برای غلبه بر آنان، موجبات کارآیی هر چه بیشتر سازمانهای مردم نهاد را فراهم نمود و آسیبها را شناسایی و آنها را مرتفع کرد تا زمینه های رشد و شکوفایی این سازمانهای مردم نهاد را نظارهگر باشیم.
2. پیشینه تحقیق
گنجی و عسگری(1391) در پژوهشی با عنوان تأثیر میزان پایبندی مردم به ارزش ها بر مشارکت آن ها در امور خیریه به این نتیجه رسیدند که بین عمل به ارزش ها و هنجارها به ویژه ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی از سوی مردم با مشارکت پاسخ گویان در امور خیریه و عام المنفعه رابطه مستقیم وجود دارد. به عبارت دیگر، پاسخ گویانی که معتقدند مردم به ارزش های اجتماعی و فرهنگی در جامعه بیش تر پایبندند، مشارکت آن ها در امور خیریه بیش از کسانی است که چنین اعتقادی ندارند.
زاهدی و همکاران (1388) در پژوهشی با عنوان “رابطه سرمایه اجتماعی با رفاه اجتماعی” به این نتیجه رسیدند که شاخصهایی از سرمایه اجتماعی که در بین شهروندان تهرانی، از وضعیت بهتری برخوردارند شاخص هایی هستند که به اصطلاح به آنها سرمایه اجتماعی سنتی می گویند و به وجوه سنتی جامعه مربوط می شوند ( مشارکت غیر رسمی مذهبی و خیریه ها) و شاخص هایی که با زندگی مدرن منطبق اند، سرمایه اجتماعی مدرن از وضعیت مطلوبی برخوردار نیستند (اعتماد نهادی، اعتماد تعمیم یافته، انسجام اجتماعی و مشارکت رسمی). و به طور کل سرمایه اجتماعی، رابطه مثبتی با رفاه اجتماعی دارد. همچنین کلیه شاخص های مطرح در این تحقیق برای سرمایه اجتماعی و اعتماد هنجارهای اجتماعی و شبکه های اجتماعی نیز با رفاه اجتماعی رابطه مثبتی دارند و نتایج بدست آمده منطبق با آراء پانتام است.
وانگ و گرادی(2000) در پژوهشی با عنوان “بررسی رابطه میان کنش داوطلبانه، سرمایه اجتماعی و کمک های خیریه” انجام داده اند. این پژوهش از داده های ایالات متحده آمریکاء و بررسی انجمن بنچ مارک در مورد سرمایه ی اجتماعی ملی سال ۲۰۰۰، استفاده کرده است يافته های پژوهش نشان میدهد که اعتماد اجتماعی حاصل پل زدن میان شبکههای اجتماعی و مشارکت مدنی در دو گروه مذهبی و غیر مذهبی است فعالیت های داوطلبانه و سرمایه ی اقتصادی تأثیر مهمی بر کمکهای این دو گروه مذهبی و غیر مذهبی دارد و در نهایت کسانی که مذهبی هستند بیش تر به طرف این کمک ها می روند (گنجی و همکاران، ۱۳۹۲).
جکسون و همکاران (1955) در پژوهشی با عنوان “کمک های داوطلبانه و خیریه: آیا مذهب و روابط اجتماعی موجب ارتقای رفتارهای داوطلبانه می شود؟” به بررسی تأثیر مذهب در میزان رفتارهای داوطلبانه در بین مردم هند پرداختند. در این مطالعه ۱۳۹۱ شهروند هندی شرکت داشته اند. نتایج اینگونه بدست آمد که گروه های مذهبی و مخصوصا گروه هایی که با کلیسا مشارکت دارند، در امور داوطلبانه و بشردوستانه بیش تر از افراد غیر مذهبی شرکت می کند.
وان ها و همکاران(2004) در تحقیقی به بررسی “تأثیر سرمایه اجتماعی بر رفاه خانواده ها در یک روستای ویتنام” پرداخته اند. موضوعات اصلی مورد بررسی عبارت بود از اینکه سهم سرمایه اجتماعی در دستاوردهای اقتصادی بالاتر از گونه های دیگر سرمایه است یا نه؛ تقش سرمایه اجتماعی در میان خانوارهای مختلف متفاوت است یا نه؟ و همچنین، ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی به طور مساوی بر درآمد خانوار تأثیر می گذارد یا نه. آنها با یک مدل اقتصادسنجی به بررسی این موضوعات پرداختند و سرمایه اجتماعی را به مثابه یک عامل تولیدی مانند عوامل مرسوم دیگری چون عوامل مادی، نیروی انسانی، و سرمایه انسانی، در نظر گرفتند. در این تحقیق، درآمد خانوار و هزینه متغیرهای وابسته به حساب می آمد. نتایج تحقیق نشان داد که سرمایه اجتماعی تأثیری قوی و مثبت بر درآمد خانوار دارد اما بر خلاف مطالعات دیگر، تعداد عضویت در انجمن ها بر درآمد خانوارها اثری نداشته است.
3. روش تحقیق
پژوهش حاضر با توجه به هدف مورد نظر، با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای و اسنادی انجام گردیده است. روش اسنادی روشی کیفی است که پژوهشگر سعی میکند تا با استفادة نظاممند و منظم از دادههای اسنادی به کشف، استخراج، طبقه بندی و ارزیابی مطالب مرتبط با موضوع پژوهش خود اقدام کند. بنابراین در این پژوهش اطلاعات لازم برای پاسخگویی به سؤالات از طریق اسناد و مدارک و گزارشهای تحقیقی موجود گردآوری شده است. بدیهی است که جامعه آماری این پژوهش عبارت بود از کلیه کتابها و اسنادی که درباره موضوع بحثهای نظری و اطلاعات کاربردی داشتهاند. پس، اطلاعات از طریق مشاهده، اسناد و مبانی نظری از منابع معتبر و مستند گردآوری و سپس تحلیل و تفسیر شده‌اند و بعد از طبقه بندی مطالب در مرحلۀ نهایی و مقایسه موضوع مورد بررسی، نتایج مطالعه استخراج گردیده است.
4. تعریف مفاهیم
الف) نهاد خیریه
نهاد را می توان مجموعه ای از الگوهای رفتاری، اعمال، سازمان های رسمی دولتی، غیردولتی و خصوصی تلقی نمود که دارای هدف، کارکرده ضرورت، عموميت و دوام بوده، خود را کم و بیش به جامعه تحمیل نموده و فرد پس از تولد آن ها را ساخته و پرداخته در مقابل خود می بیند. نهادهای خیریه معمولاً در اغلب کشورهای جهان و ایران به دو دسته ی دولتی و غیردولتی تقسیم می گردند. در این میان سازمان خیریه دولتی و غیردولتی یک مجموعه از افراد هم هدف و داوطلب با گرایشات غیرسیاسی، نوعاً غير انتفاعی و غیراقتصادی که برای تحقق یک هدف مشترک خیرخواهانه گرد هم جمع شده و طبق ضوابط و قوانین خاصی به انجام فعالیتهای خیرخواهانه یعنی برطرف نمودن یک معضل اعتياد، تخریب محیط زیست، آسیب های اجتماعی، حقوق بشر، بهداشت، ارائه ی خدمات اجتماعی و… می پردازند(رضایی قلعه تکی، 1383 : 45) و این امر را از طریق بسیج نیروهای مردمی با هدف توسعه جامعه انسانی انجام می دهند(streaten,2001: 10). هدف از شکل گیری این سازمانها چیست؟ سازمانهای مردم‌نهاد، سازمان‌هایی هستند که با مشارکت مردم به طور داوطلبانه و مستقل از دولت‌ها شکل گرفته و به دنبال سودآوری نیستند، بلکه اهدافی عام‌المنفعه را دنبال می‌کنند. فعالیتهای حمایتی سازمانها در سراسر دنیا نشان از توسعه‌یافتگی احساس مسئولیت اجتماعی شهروندان این جوامع دارد. راه‌اندازی چنین سازمان‌هایی در دو قرن اخیر در دنیا رشد چشم‌گیری داشته، به طوری که تعداد ان‌جی‌‌او‌ها در آمریکا حدود یک و نیم میلیون، در روسیه ۲۷۷ هزار و در هند حدود ۳/۳ میلیون در سال ۲۰۰۹تخمین زده شده است.
ب) آسیب شناسی
هر جامعه‌ای متناسب با شرایط خود ، فرهنگ ، رشد و انحطاط خود با انواعی از انحرافات و مشکلات روبروست که تاثیرات مخربی روی فرآیند ترقی آن جامعه دارد. شناخت چنین عواملی می‌تواند مسیر حرکت جامعه را بسوی ترقی و تعامل هموار سازد، بطوری که علاوه بر درک عمل آنها و جلوگیری از تداوم آن عمل با ارائه راه حلهایی به سلامت جامعه کمک نماید. به عنوان مثال مسأله اعتیاد را در نظر بگیریم. این مساله هم به عنوان یک مشکل فردی و هم یک معضل اجتماعی مطرح است. روشن است در سطح اجتماعی منجر به از بین رفتن نیروها و انرژی بارآور جامعه می‌شود. شناسایی علل اساسی و کنترل آنها می‌تواند بسیاری از نیروهای از دست رفته جامعه را تجدید نموده ، در مسیر کار سالم جامعه هدایت کند.
5. نیکوکاری و خیر از منظر اسلام
علاوه بر نظرات اندیشمندان حوزه علوم، در هر دین و آیینی مقدساتی وجود دارد که از سوی پیروان آن دین از اهمیت زیادی برخوردار است، بی توجهی در مطالعات علوم انسانی به آنها می تواند مسیر فرهنگ پذیری نتایج عملی تحقیقات این رشته ها را مسدود سازد و افزون بر آن پیامدهای خسارت باری را حتی برای تهاد دانش و دانشیان به بار آورد(کلین و اسمتانا، 1389: 34).
در همین راستا به بیان اهمیت رفتارهای اجتماعی مطلوب نظیر کمک به دیگران و نیکوکاری از دیدگاه اسلام به عنوان مبنای فرهنگی اصل جامعه ایران اشاره می شود کشور ایران دارای فرهنگی ایرانی و اسلامی است. روح و محتوای فرهنگ دین اسلام بر پایه ارتباط صمیمیت، تعاون ،همدردی و عاطفه » استوار است ( کلانتری، 1390 : 5)، خدمت به خلق، مقدمه ایمان، عبادت، عاقل شدن و مقدمه سایر ارزش های انسانی است (مطهری، 1389: 267).
در واقع بر مبنای فرهنگ اسلامی، اهتمام در کار مسلمانان و کمک به دیگران جهت بر طرف کردن نیازهایشان از بهترین ویژگی های هر مومن و انسانی قلمداد می شود (احمدی بیرجندی، 1383 : ۱۳۸ ). محبت و خدمت کردن به مردم و درد مردم را داشتن. از نظر اسلام، خود یک کمال، یک ارزش و یک نیکی است و جایگاه بسیار والایی دارد یکی از ارزش های بسیار مهم انسان که اسلام تاکید فراوانی روی آن دارد و واقعا ارزشی انسانی است، خدمتگذار خلق خدا بودن است، خداوند در آیات متعددی به اهمیت نیکوکاری و رعایت انجام آن در بین انسانها تاکید می کند. در آیه ۱۷۷ سوره بقره درباره تعاون و کمک دادن و خدمت کردن به یکدیگر می فرماید: «تنها اینکه روی های خود را برای عبادت به سوی مشرقی و مغرب بگردانید نیکی نیست، لیکن نیکی آن است که در سایه آن انسان به خدای عالم و روز قیامت و فرشتگان آسمان و کتاب آسمانی و پیغمبران ایمان آرد و دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشاوندان و يتيمان و فقیران و رهگذران وگدایان بدهد و هم در آزاد کردن بندگان صرف کند و نیاز به پا دارد و زکات مال به مستحق برساند و با هر که عهد بسته به موقع خود وفا کند. .»(همان، ۳۸)
در سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار نیز خیرخواهی و نیکوکاری به عنوان امری حسه همواره مورد توجه بوده است و ایشان همواره تلاش می کردند تا از طریق عمل به اصول اسلامی، دیگران را نیز ترغیب به آن اعمال خیر کنند در این راستا پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «عابد ترین مردم آن کسی است که نسبت به مردم خیرخواه تر از دیگران و نسبت به تمام مسلمين سليم القلب و با صفا باشد ( شیخ کلینی، 1370: 163). همچنین ایشان تاکید می‌کنند: کسی که صبح کند و در پی قضای حوائح مسلمانان نباشد، مسلمان نیست، کسی که در پی برآوردن حاجات مسلمانی قدم بر دارد و سعی در برآوردن نیاز وی کند، ثواب حج برای او قرار می دهند(احمدی بیرجندی، 1383: 29).
پیامبر اسلام(ص) در بیانی دیگر می فرمایند: هر کار نیکی صدقه است و آن که به کار خبری رهنمود می دهد همچون فاعل آن است و خدا کمک به بیچاره را دوست می دارد. برخی دیگر از توصیه ها و سخنان ارزشمند پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (عليهم السلام) در ذیل اشاره می شود پیامبر اکرم(ع)؛ «نیکو کاری از مرگ بد جلوگیری میکند(جوادی آملی، 1391: 28). هر مومنی که برای برآوردن حاجت برادر مومن خود گام بردارد. خداوند متعال برای هر قدمی یک ثواب می نویسد و یک گناه از او کم می کند و یک درجه از بهشت به او می افزاید( شیخ مفید، 1390 : ۱۹۰ ). شیعیان ما را در سه چیز بیازمایید. در مواظبت بر اوقات نمازها، در نگهداری اسرارشان از دشمنان ما و در همدردی و کمک مالی به برادرانشان (میزان الحکمه، باب صفات الشيعه).
6. تاریخچه خیریه در ایران
خیریه به عنوان موضوعی اجتماعی، در تمامی جوامع بشری وجود داشته و از دیرباز تاکنون در اشکال مختلفی تجلی یافته است. در ایران نیز از روزگاران بسیار دور، خيريه ها فعال بوده اند. سنت ها ، آداب و رسوم آفرینش های هنری و رفتارهای فردی و اجتماعی متعددی تحت تاثير موضوع خيريه و شیوه های گوناگون آن قرار داشته یا بوجود آمده اند.
طی یک قرن اخیر شاهد پیدایش و فعالیت تعداد زیادی گروه های سازمان یافته و هدفمند در زمینه خرید حتما هستیم. این گروه ها در ابعاد مختلف اجتماعی به فعالیت پرداختند. علاوه بر آن، در طی این مدت دولت نیز خیریه و امور مربوط به آن را به صورتی کاملاً جدی پیگیری کرده و به انحاء و اشکال مختلف در موضوع خیریه ها و این بخش از حیات اجتماعی جامعه ایران، حضوری کاملاً فعال داشته است. به طور مشخص برای نخستین بار در دهه ۱۲۹۰، یکی از وظایف دولت مدرن رسیدگی به امور خیریه در جامعه و انجام برخی از امور خیریه ای توسط دولت بود. در نتیجه می توان آن را نقطه شروع بحث خیریهای مدرن در ایران قلمداد کرد.
وقوع انقلاب مشروطه، نقش و اهمیت بسزایی در تعمیق و گسترش خيريه به شکل مدرن آن داشت، اما دولت مدرن قدرت گرفته در عصر رضاشاه خیریه های مدرن را از شکل غالبا مردمی خود جدا یافت و به دولت متصل کرد. این روند با وقفه ای حدود ده سال (دهه 1300)، در دهه های بعدی با قدرت و قوت هر چه تمامتر ادامه یافت. به شکلی که در پایان دوره پهلوی، حضور خیریه های مدرن غیردولتی در جامعه به شدت کمرنگ شد و در مقابل خیریه هایی با منشا دولتی یا وابسته به دولت نقش اساسی و فراگیری در جامعه ایفا کردند. البته شایان ذکر است که در طول این مدت شکل دیگری از خیریه ملی مدرن به صورت تعاملی (دولتی و خصوصی) در ایران وجود داشته است.
پس از انقلاب اسلامی، شکلگیری بنیادها (بنیاد شهید، بنیاد مستضعفان، بنیاد پانزده خرداد، کمیته امداد و…) یکی از ریشهای ترین ابتکارات حکومت محسوب می‌شود که در آن آمیزهای از آموزه های سنتی شیعی و صورتبندی های نوین به لحاظ ساختاری، از طریق رجوع به گرایشات توده ای و مردمی و با جهانگیری های آمرانه و مشخص گروه های اجتماعی و اقتصادی خاصی از شهروندان با هم ترکیب شده اند و طی دهه های اخیر گفتمان نسبتاً یکنواختی را دنبال کرده اند (تاجبخش و دیگران، ۱۳۸۲: 56).
7. بنیان های فرهنگی و اجتماعی امور خیریه در ایران
فعالیت های خیریه و نیکوکاری که در هر جامعه ای رخ می دهد همانند پدیده های دیگر، متاتر از عقاید، ارزش ها، فرهنگ و آداب و رسوم أن جامعه است (گنجی و دیگران، ۱۳۹۴: ۲۹) بنابراین کنش های خیرخواهانه انسان ها تا حدود زیادی ریشه در باورها و اعتقادات شهروندان دارد و باورهای فرهنگی و اجتماعی در گرایش های نوع دوستی و رفتارهای داوطلبانه و نیکوکارانه شهروندان موثر است. برگر معتقد است شهروندان با اعتقادات مذهبی قوی در مقایسه با سایرین، مشارکت بیشتری در فعالیت های خیریه و کمک به قشرهای آسیب پذیر و نیازمند داشته اند (برگر، ۲۰۰۶: ۱۳۱).
علاوه بر این، سالمون در یک بررسی تطبیقی، معتقد است که مکتب اسلام نسبت به بسیاری از مکاتب دینی دیگر، اهمیت زیادی به فعالیت های نوع دوستی و خیریه می دهد (سالمون، ۱۹۹۷: ۶). لذا در فرهنگ ایرانی، به دلیل گستردگی آموزه های دینی و اخلاقی زمینه بسیار مساعدی برای فعالیتهای خیریه و تاسیس سازمان های مدتی خیریه وجود دارد تا با بازتولید سرمایه اجتماعي صور متفاوت و متنوعی از خدمات عام المنفعه را به جامعه ارائه دهند.
در فرهنگ ایرانی، به دلیل گستردگی آموزههای دینی و اخلاقی، زمینه بسیار مساعدی برای تاسیس موسسات خیریه وجود دارد تا با باز تولید سرمایه اجتماعي اشکال متفاوت و متنوعی از خدمات عام المنفعه را به جامعه ارائه دهند. آموزه های مربوط به نوعدوستی، بخشی از این آموزه هاست. از سوی دیگر خصلت جبرانی موجود در سنت شیعی، عنصر بسیار مهم دیگری است که فرد را به سمت امور خیریه سوق می دهد. مومنان با انجام امور خیر می توانند مشمول رحمت الهی قرار گیرند. مجموعه این آموزه ها به همراه آموزه های اخلاقی وانسان دوستانه دیگری که در فرهنگ مکتوب و روایی ایران وجود دارد، شهروند ایرانی را به سمت بازتولید همبستگی و سرمایه اجتماعی از طریق انجام امور خیریه سوق می دهد. اینها همه نکاتی هستند که مشارکت مردمی در امور خیریه را تضمین می کنند و در واقع به طور مستقیم بر این حوزه تاثیر دارند (تاجبخش و دیگران، 1382: ۱۷۲). در این رابطه پژوهش جوشوا گالپر (۲۰۰۰) مبتنی بر فرضیههای پانتام و دیگران در مورد سرمایه اجتماعی طراحی شده و در صدد این آزمایشی است که آیا سرمایه اجتماعی در امور خیریه و داوطلبی تعیین کننده است یا نه، گالپر مطالعه همبستگی میان کمک های خیریه و سرمایه اجتماعی (همانگونه که پانتام عملیاتی کرده بود) را تایید می کند(Galper,2001: 29).
در یکی از پژوهشهای پانتام(۲۰۰۱) که به بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و دیگر خواهی در امریکا می پردازد نتایج نشان می دهد که روند انجام امور خیر در طول دوره مورد بررسی (از ۱۹۲۹ تا ۱۹۹۸) از یک الگوی بامعنا در ارتباط با میزان سرمایه اجتماعی پیروی می کند و تصادفی نیست. پاتتام می نویسد: “نتایج نشان می دهد در امریکا و شاید در جاهای دیگر یک پیش بینی کننده بسیار قوی برای کارهای خیر، سرمایه اجتماعی است. نتایج کار وی نشان می دهد که مردمی که پول و وقت خود را صرف کارهای خیریه می کنند همان کسانی هستند که سرمایه اجتماعی بیشتری دارند» (پانتام، 61:۱۳۸۰).
8. آسیب های موسسات خیریه
آسیب های موجود در موسسات خیریه در نظر گرفت که به شرح زیر می باشند:
1) تنوع و چند بارگی اهداف: اگر در کشورهای خارجی یک موسسه خیریه برای یک هدف و فعالیت مشخص راه اندازی می شود اما در موسسات خیریه ایران معمولا چند هدف متفاوت تعریف می شود که این اهداف در عین حال هیچ سنخیتی با یکدیگر ندارند، تنوع اهداف به غیر تخصصی شدن امور و فعالیت ها منجر می شود و به مرور فعالیت آن را به تحلیل می برد.
2) گستردگی و نامشخص بودن مرز فعالیتها: گستردگی دامنه فعالیت زمانی به یک مانع و عامل بازدارنده در یک نهاد خیریه تبدیل می شود که هیچ حد و مرزی را نمی توان برای آن مشخص کرد چرا که “خیر” در برابر شر” قرار می گیرد همچنان که ” حق” در برابر ” باطل ” و یا ” روشنایی” در برابر تاریکی “و “سرما ” در برابر گرما “قرار می گیرد. حتی به باور برخی از اندیشمندان و فیلسوفان تعامل بین این دو نیرو است که تاریخ را شکل داده و به آن جهت بخشیده است. بنابراین، تعیین نکردن مرزهای فعالیت ممکن است موسسه را وارد یک تونل بی انتها سازد که نه راه پیش داشته باشد و نه راه پس، از این رو، به نظر می رسد تعیین تشدن اهداف و مرزهای فعالیت می تواند به یکی از آفات اصلی کانون تبدیل شود و آن را زمین گیر سازد. چنانکه بررسی های موجود نیز نشان می دهد که یکی از عوامل موفقیت سازمانهای مردم نهاد در خارج مشخص بودن دقیق اهداف آنهاست و عمده فعالیت های آنها حول یک محور می چرخد و همین امر موجب تخصصی شدن فعالیت آنها شده است. همچنین یک بررسی از علل شکست امپراتوریها در جنگهای گذشته، گستردگی بیش از حد جبهه ها و یا نبود توازن بين امکانات و تعهدات و مسئولیتها بوده است و اگر یک نهاد و موسسه ای بیش از حد توانش مسئولیت و تعهد قبول کند در واقع زمینه های شکست خود را فراهم میکند. شکست فرانسه زمان ناپلئون و آلمان زمان هیتلر از روسیه گستردگی بیش از حد جبهه ها و یا علل فروپاشی شوروی پذیرش بیش از حد تعهد و مسئولیت و نبود توازن بين امکانات و تعهدات آن بوده است که در نهایت به زمین گیر شدن آن انجامید. این مثال ها گرچه به حوزه روابط و تاریخ روابط بین الملل اختصاص دارد اما به درک موضوع کمک می کند چرا که از لحاظ منطقی تعميم كل بر جزء ایرادی ندارد.
3) فقدان سازوکاری پویا برای تامین بودجه و شخص محوری بودن آنها: بودجه اغلب نهادهای خیریه یا بواسطه چند فرد خیر تامین می شود و در واقع این موسسه ها تا زمانی قادر به ادامه حیات می شوند که افراد مزبور در قید حیات باشند و دوم قادر به تامین بودجه باشند. بخش دیگری از بودجه از صندوق های خیرات تامین می شود که این هم علاوه بر هزینه بردار بودن بعضا از لحاظ شرعی نیز مشکل ساز می شود زیرا بخشی از صدقات صرف امور جاری می شود.
4) مرد محور بودن موسسات خیریه: بررسی های موجود حاکی از این است که اغلب موسسات خیریه توسط مردان تشکیل شده و بدین ترتیب نقش زنان در این امور نادیده گرفته شده است(مرتضوی و همکاران، 1395: 10).
5) مدیریت سنتی موسسات خیریه: نقش مدیریت در توسعه به اندازه ای است که گفته می شود یکی از عوامل مهم پیشرفت در کشورهای توسعه یافته، تفکیک مدیریت از مالکیت بوده است. اما موسسات خیریه در ایران با توجه به وابستگی تامین مالی آنها به یک یا چند نفر به صورت مالک گونه اداره شده اند و مدیریت نشده اند.
6) کلاهبرداری و خیانت در امانت از طریق مؤسسه های خیریه: یکی دیگر از آسیب های به شدت اثرگذار در موسسات خیریه خیانت در امانت است. گزارش های دولتی و غیررسمی بیانگر روند روزافزون این جرم در بسیاری از مؤسسه جای خیریه ملی و بین المللی دارد. در این بخش ضمن اشاره ای کوتاه به مفهوم جرم خیانت در امانت، جلوه هایی از این جرم در مؤسسه های خیریه خارجی و داخلی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. خیانت در امانت یکی از جرایم با پیشینه طولانی تاریخی است و بندرت می توان نظام حقوقی را یافت که این رفتار را جرم انگاری نکرده باشد. رکن اساسی و اصلی این جرم سوء استفاده از اعتماد و اطمینان دیگری است. جرم خیانت در امانت مؤسسه های خیریه نیازمند جلب اعتماد و اطمينان افراد و سازمان ها اعم از دولتی و غیردولتی است. در واقع، مؤسسه های خیریه بر اعتماد و اعتبار عمومی متکی هستند و هر چه موهای شهرت و اعتبار بیشتری داشته باشد، کمک های مالی و مدیر مالی بیشتری را از دولت و مردم جذب خواهند کرد. تعريف حقوقی این جرم عبارت است از استعمال، تصاحب، تلق یا مفقود نمودن توأم با سوءنیت مالی که از طرف مالک یا متصرف قانونی به کسی نسپرده شده و بنابر امسترداد یا به مصرف معین رساندن آن بوده است» (میرمحمد صادقی، ۱۳۸۶: ۱۴۷).
پژوهش های انجام شده نشان می دهد بسیاری از موسسه های خیریه به شکل های مختلف درگیر این نوع فعالیت های غیرقانونی می شوند. با وجود این، بخش عمده ای از این فعالیتها با سوءنیت انجام نمی شود و اغلب مؤسهای خیریه به طور ناآگاهانه قسمتی از منابع و امکانات مؤسسه را به شکل نادرست و در غیر از موارد تعیین شده مصرف می کنند. برخی دیگر از موسسه ها نیز انگیزه لازم برای استفاده صحیح و قانونی از منابع و کمک های مردمی را به دلایل مختلف ندارند و آگاهانه و عامدانه این منابع مالی را مورد سوء استفاده قرار می دهند.
یکی از پوشش های مهم در مصادیق خیانت در امانت، هزینه های جانبی و فرعی خیریه است و اینکه آیا هزینه های جانبی و فرعی گزاف، مشمول عنوان خیانت در امانت می شود یا خیر؟ حقوق دانان پاسخ های گوناگونی به این پرسش داده اند. برخی بر این باورند که هزینه های جانبی موسسه های خیریه مشمول هيچ عنوان کیفری نمی شود و در این موارد آنچه اتفاق افتاده عدم مدیریت صحیح منابع و امکانات موسسه است ته ارتکاب رفتار مجرمانه. اما به نظر می رسد، در مواردی می توان هزینه ها و مخارج گزاف و خارج از عرف مؤسسه های خیریه را در قالب جرم خیانت در امانت تحت تعقیب قرار داد.
یکی از نمونه های بارز این جرم موردی است که مدیران و کارمندان موسسه های خیریه آگاهانه و عامدانه منابع و امکانات مؤسسه را در غیر از موارد تصریح شده در اساسنامه و اهداف تعیین شده صرف کنند. چنانچه اقدام های انجام شده نوعی استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نمودن اموال به جا مانده محسوب شود، تردیدی در جرم دانستند عمل وجود نخواهد داشت؛ مانند اینکه موسسه ای به طور مستمر و غیر ضروری اجناس و وسایل دفتری را تعویض یا بلااستفاده نماید. در پرونده موسسه خیریه محراب کوثر تهران این اقدام، مجرمانه تلقی و مدیر موسسه به اتهام انجام خریدهای غیرضروری مانند واکمن، لپتاپ، خودرو و بازماندن از انجام فعالیت اصلی و تعریف شده مؤسسه مجرم شناخته شده و به مجازات جرم خیانت در امانت محکوم شد.
9. نظارت بر خیریه ها
مسائل به وجود آمده در جامعه و واقعیت هایی که هر روزه با آن در تعامل هستیم نشان از آن دارد که خیریه ها اگرچه با نیت خیرخواهانه و برای انجام امور خیر و پسندیده و در بسیاری از موارد با نام های ائمه اطهار ایجاد می شوند، لکن از نظارت و کنترل مستثنی نیستند چراکه هم امکان ایجاد فساد در آنها هست و هم اینکه نظارتی کارآمد به کارآیی و اثربخشی بیشتر آنها کمک می کند. خیریه هایی در جامعه ما وجود دارند که از هدف اصلی خود منحرف شده اند و بیشتر به دنبال سوداگری و تجارت هستند. ایجاد پدیده هایی نظیر خیریه های سر راهی که در مسیرها و درب منازل از مردم به بهانه های امور خیر پول دریافت می‌کنند و سازمانهای ذی ربط نظیر کمیته امداد و سازمان بهزیستی از دادن مجوز به آنها امتناع می ورزند. کلاهبرداری ها و فعالیت های غیر قانونی با پوشش خبریه نظير جعل کارت خیریه های معتبر و اغفال مردم برای جلب اطمینان آنها و تصریح مسئولین نظام و مدیران مؤسسات خیریه بر نبود نظارت بر این گونه مؤسسات، نشان از این دارد که امور خیریه – و به عبارت دیگر بخش سوم – مورد غفلت بوده است. نواقص و ابهامات قانونی و تعداد مراجع صدور مجوز و مشخص نبودن متولی و فرآیند نظارت بر عملکرد هزاران موسسه خیریه رسمی و غیررسمی منجر به سوء استفاده برخی – هرچند اندک از این موسسه ها و بدنامی برای خریدهای قانونی و معتبر شده است. پولشویی و انجام فعالیتهای سیاسی و نفوذ فرهنگی در قالب فعالیت های انسان دوستانه و ظاهرأ خیریه، نشان از این دارد که افراد فرصت طلب و سودجو می توانند از این نهاد سوء استفاده نموده و پوششی برای انحراف و فساد خود بسازند که اگر نظارت مناسب و کار آمدی بر آنها صورت نگیرد، علاوه بر مشکلات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که برای جامعه به وجود می آورند، صدمات جبران ناپذیری به اعتماد عمومی وارد می سازند تمامی این مشکلات و کلاهبرداری ها و سوء استفاده ها از نیت خیر مردم، در نبود نظارت صورت می گیرد، البته نظارت راه حل تمامی مشکلات و آسیب ها نیست اما جلوی بسیاری از آنها را خواهد گرفت. چنین به نظر می رسد که نظارتی موثر و قوی بر اینگونه خیریه ها وجود ندارد که موجب ایجاد چنین مشکلاتی می شود.
10. نقاط ضعف موسسات خیریه
بطور کلی نقاط ضعف مؤسسات خیریه مورد بررسی به شرح ذیل می باشد:
عدم اگاهی خیریه ها از چگونگی ایفای نقش
سو استفاده برخی موسسات خیریه از کمک های مردم و بهزیستی
نبود نگاه کارشناسی در موسسین خیریه ها
هدفمند نبودن فعالیتها
عدم اطلاع رسانی درباره حیطه وظایف مقدسات
عدم ورورد موسسات خیریه به بحث اشتغال
عدم فعالیت در حیطه های تخصصی و عدم فعالیت در حیطه های تخصصی می باشند.
نتیجه گیری
سازمان های خیریه کمکهای مردمی را برای مصرف در هدفهای انسان دوستانه مانند کمک به افراد بی سرپرست یا درمان بیماری دریافت می کنند. آسیبها زمانی اتفاق می افتد که این منابع مالی با توسل به روش های فریبکارانه به دست آمده و یا برای مقاصد اعلام شده و مورد نظر اعانه دهنده، مصرف نشود و یا اتلاف شود. با وجود اینکه موسسه های خیریه معمولا با اهداف خیرخواهانه تأسیس شده و بیشتر فعالیت های آنها مشروع و قانونی است، اما برخی از موسسه ها در طول زمان بتدریج از اهداف اصلی و تعریف شده خود فاصله گرفته و درگیر فعالیت های غیرقانونی و گاهی مجرمانه می شوند. فقدان قوانین و مقررات نظارتی شفاف و جامع، ضعف سازوکارهای اداری و اجرایی، ساختار پیچیده و غیر شفاف برخی از مؤسستها و اعتماد بیش از اندازه مردم به سازمان های خیریه را می تون از جمله دلایل افزایش فرصت های ارتکاب جرم و تخلف از طريق مؤسسه های خیریه دانست
امروزه خيريه ها با فعالیت های غیر دولتی و غیر انتفاعی و داوطلبانه در جهت رفاه و خدمات عمومی به انجام فعالیت می پردازند و هدفشان کاهش دردها و افزایش منافع فقرا و محیط زیست و تأمین خدمات اجتماعی می باشد . خیریه ها در ایران به دلیل نوپایی خود دچار مسائل و مشکلاتی هستند ، اگر چه در نگاه اول ، همواره بحث هایی چون « کمبود اعتبار و مسائل و مشکلات مالی » به عنوان نقطه سنگینی موانع موجود در راه فعالیت این سازمان ها خودنمایی کرده است اما به نظر می رسد مهمترین مسائل پیش روی آنها مربوط به مشکلات درون خود سازمانها می باشد. مشکلاتی که با توجه به ساختار سازمانها طبیعی می نماید ولی می توان با به کارگیری راهبرد های مناسب و اثر گذار برای غلبه بر آنان ، موجبات کارآیی هر چه بیشتر سازمانهای مردم نهاد را فراهم نمود و آسیب ها را شناسایی و آنها را مرتفع کرد تا زمینه های رشد و شکوفایی این سازمانهای مردم نهاد را نظاره گر باشیم.
منابع
پانتام، روبرت (1380). “دموکراسی و سنت های مدنی”، ترجمه محمدتقی دلفروز، نشر سلام.
تاجبخش، کیان (1384). “سرمایه اجتماعی اعتماد، دموکراسی، توسعه”، ترجمه :افشین خاکباز و حسن پویان، تهران.
چیت ساز، محمد جواد (1383). “هویت دینی جوانان در ایران”، کتاب مبانی نظری هویت و بحران میت. مجموعه مقالات، جمع آوری شده به اهتمام علی اکبر علیخانی، تهران چاپ اول، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگانی.
در کتانیان، غلامرضا (1385).”جمعیت خیریه محله نوبر”، گنجینه استاد.
زاهدی، محمد جواد؛ شیبانی، ملیحه، علی پور، پروین. “رابطه سرمایه اجتماعی با رفاه اجتماعی”، فصلنامه علمی – پژوهشی رفاه اجتماعی، 1388. سال نهم، شماره ۲۲.
عمید،حسن (1382). ” فرهنگ فارسی عمید”، نشر امیرکبیر، تهران.
کلینی، کافی، ج ۴، ص ۴۱۱، باب الصدقة على القرابة، نشر مؤسسة آل البيت.
گنجی، محمد؛ نیازی، محسن؛ احسانی، فاطمه. مشارکت در امورخیریه و وقف، “پیش درامدی بر توسعه پایدار”، فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی-فرهنگی ،1390. شماره 4.
مرتضوی، مهدی، حسن زاده، محمد؛ تاجیک، محمدجواد، نجابت، سهیل. “آسیب شناسی وضعیت خیریه ها در ایران”، مجموعه مقالات اولین همایش ملی خیر ماندگار، 1395. تهران.
Berger, Ida (2000), the influence of religion on philanthropy in Canada, international joumal of voluntary and nonprofit organizations, vol 17 Salamon.
Lester M and Anheier Helmut K. (1997), The Third World’s Third Sector in Comparative Perspective, The Johns Hopkins University Institute for Policy Studies, All Rights Reserved.
Salamon, L. M. and Anheier, H. K. (1999) “Civil Society in Comparative Perspective,” in L. M. Salamon H K Anheier, R. List, S. Toepler, and S. W. Sokolowski, and Associations (eds.) Global Civil Society: Dimensions of the Nonprofit Sector, Baltimore, MD: Johns Hopkins Center for Civil Society Studies.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.